Pavel Durov en Elon Musk zijn geen voorvechters van de vrijheid van meningsuiting

Op 24 augustus werd Telegram CEO Pavel Durov gearresteerd nadat zijn privéjet was geland op een vliegveld buiten Parijs. Telegram heeft er al lang een punt van gemaakt om niet te voldoen aan de verzoeken van de autoriteiten — en schepte er zelfs over op op zijn website. Het was algemeen bekend dat er illegale content circuleerde en criminele activiteiten plaatsvonden op het platform. Toch leek Durov, nadat hij Rusland in 2014 had verlaten en later het Franse en Emirati staatsburgerschap had verkregen, zich onoverwinnelijk te voelen. De Franse autoriteiten hadden een ander idee. Enkele maanden geleden vaardigden ze een arrestatiebevel uit voor de bestuurder en zijn broer — een medeoprichter van het platform — en toen Durov terugkeerde naar Franse bodem, waren ze klaar voor hem.

Nog geen week na Durovs arrestatie, kwam Elon Musks Twitter/X in actie voor zijn eigen handhaving aan de andere kant van de Atlantische Oceaan. Na maandenlang het Braziliaanse Hooggerechtshof en de verzoeken van rechter Alexandre de Moraes om specifieke accounts te schorsen die waren geïdentificeerd als het verspreiden van desinformatie te hebben genegeerd, sloot Twitter/X zijn kantoren in het land. Toen het weigerde een juridisch vertegenwoordiger aan te stellen, gaf de Moraes op 30 augustus een bevel om het platform te verbieden, dat de volgende dag van kracht zou worden. Op 3 september handhaafde de rest van het Hooggerechtshof het bevel.

Deze twee acties kunnen een keerpunt vormen voor de gebruikelijke hands-off-benadering die democratische landen hebben gekozen voor techplatforms, en specifiek communicatie- en socialemediaplatforms, die hun wetten en regels negeren. Maar meer dan wat dan ook, stellen ze een aantal van de dominante manieren ter discussie waarop we die platforms en hun bredere maatschappelijke impact zijn gaan begrijpen en erover praten.

Direct na Durovs arrestatie en de aankondiging van Brazilië’s verbod op Twitter/X, was de eerste vraag die veel commentatoren en mediaorganisaties stelden wat dit allemaal betekende voor de vrijheid van meningsuiting. Musk heeft beweerd een “vrijheid van meningsuiting absolutist” te zijn en internetkwesties worden al lang gezien als meer een kwestie van meningsuiting dan van iets anders. Maar de acties tegen Durov en Twitter/X gaan niet over meningsuiting; ze gaan over soevereiniteit. Totdat we dat erkennen, zullen we niet echt begrijpen waarom deze acties worden ondernomen en wat we missen als we naar het internet kijken door de nauwe en vaak misleidende lens van een specifiek Amerikaans begrip van vrijheid van meningsuiting.

Hoe digitale rechten de Amerikaanse belangen dienden

In tegenstelling tot hoe het vaak wordt gespeeld in online discussies of de argumenten van digitale rechtengroepen, komt vrije meningsuiting niet in één enkele vorm. De benadering van vrije meningsuiting door Frankrijk, Brazilië of Canada is niet hetzelfde als het Eerste Amendement van de Amerikaanse grondwet, dat zelf verschillende interpretaties kent, afhankelijk van wie je het vraagt. Maar die nuance komt vaak niet aan bod in online discussies over vrije meningsuiting of de argumenten van sommige digitale rechtenorganisaties, die de neiging hebben om een Amerikaans begrip van het concept op te dringen aan de rest van de wereld, net zoals Amerikaanse technologieplatforms online ervaringen en digitale markten hebben gedomineerd.

Internetpolitiek is gevormd door een cyberlibertarisch kader dat het best wordt geïllustreerd door de geschriften van medeoprichter van de Electronic Frontier Foundation John Perry Barlow, wiens Declaration of the Independence of Cyberspace een belangrijke verklaring van principes werd voor digitale activisten. Zijn manifest richtte zijn woede op regeringen en zei: “Jullie hebben geen soevereiniteit waar we samenkomen.” Hij maakte geen melding van de schadelijke invloed die bedrijven op online ruimtes konden hebben, wat een weerspiegeling was van Barlows persoonlijke politiek. Hij was niet alleen speechschrijver voor Dick Cheney in de jaren 70, maar de Declaration zelf werd in 1996 gepubliceerd op het World Economic Forum in Davos, Zwitserland.

Deze cyberlibertarische omlijsting van digitale politiek en de focus op spraak boven politieke economie is al jarenlang gunstig gebleken voor techbedrijven. Toen Amerikaanse techbedrijven wereldwijd gingen opereren, verzetten digitale activisten zich vaak tegen overheidsinspanningen om techplatforms te reguleren of te beperken als bedreigingen voor de digitale rechten en vrijheid van meningsuiting van hun burgers, waarbij ze grotendeels de economische gevolgen van het Amerikaanse economische imperialisme in die landen negeerden. In het proces waren Amerikaanse bedrijven in staat om internationale markten te domineren en waren maar weinig landen in staat om de nodige economische bescherming te creëren om serieuze concurrenten voor de Amerikaanse giganten te worden.

In landen als China, waar bescherming effectief werd geïmplementeerd, besteedden digitale en mensenrechtengroepen zelden aandacht aan het economische aspect van dat beleid; ze werden nauw gepositioneerd als censuurmaatregelen. De Great Firewall wordt gebruikt om te beperken wat Chinese internetgebruikers online kunnen openen en posten, maar het is ook een economische maatregel. China beschermde zijn technologiesector op een vergelijkbare manier als Japan en Zuid-Korea hun auto- en elektronica-industrieën in de afgelopen decennia beschermden, wat leidde tot wereldwijd concurrerende, op export gerichte bedrijven als Toyota en Samsung. China’s Great Firewall stelde het in staat hetzelfde te doen, wat leidde tot serieuze concurrentie voor Silicon Valley die nooit zou zijn ontstaan zonder economisch protectionisme.

Activisme voor digitale rechten diende de wereldwijde ambities van de techmonopolies die zich vormden in Silicon Valley en Greater Seattle door pogingen om platforms te beperken en bedrijven te dwingen zich aan lokale regels en normen te houden, te positioneren als overheersende overheidsinmengingen in de rechten van mensen. In het cyberlibertarische kader is de overheid — en niet de bedrijven — de vijand, en dat werd weerspiegeld in de manier waarop veel activisten lang naar techbeleid keken. Het lijkt zeker geen toeval dat het ook de commerciële en geopolitieke ambities van de VS diende. Waar landen eerder eigendomsbeperkingen oplegden aan hun media- en telecommunicatiesectoren en investeerden in publieke omroepen, was dat allemaal verleden tijd met het internet. Van buitenlandse regeringen werd verwacht dat ze de dominantie van Amerikaanse bedrijven zouden accepteren, of anders beschuldigd zouden worden van het schenden van de rechten van hun burgers.

De opkomst van digitale soevereiniteit

De actie van de Franse en Braziliaanse autoriteiten, in combinatie met de groeiende internationale inspanningen om de tech-industrie beter te reguleren, laat zien dat dit kader instort. Naarmate de geopolitieke macht van de VS afneemt en de macht van techplatforms is toegenomen, is het veel moeilijker geworden om andere landen — inclusief westerse bondgenoten — hen met rust te laten. De onoprechte argumenten dat deze acties schendingen zijn van de digitale rechten van mensen, zullen niet langer standhouden, vooral niet wanneer democratieën dergelijke acties ondernemen. Dat betekent echter niet dat ze het niet zullen proberen.

Canada heeft de afgelopen jaren een reeks regels aangenomen die gericht zijn op dominante techplatforms, waaronder een raamwerk om digitale advertentiegiganten ertoe te bewegen nieuwsorganisaties nog wat meer kruimels toe te werpen, streamingbedrijven zoals Netflix te dwingen om wat meer te investeren in Canadese content en onlangs nog een digitale dienstenbelasting (DST) af te dwingen die ervoor zorgt dat Amerikaanse techbedrijven een eerlijker bedrag aan belasting betalen in eigen land. Veel andere landen hebben hun eigen DST’s al geïmplementeerd. Maar Canadese inspanningen hebben bij elke stap te maken gehad met oneerlijke tegenstand, zo niet directe inmenging van de Amerikaanse ambassade.

Bijvoorbeeld, prominente activisten voor digitale rechten beweerden ten onrechte dat de streamingwet gericht zou zijn op makers van content op platforms als YouTube, waarbij ze verhalen herhaalden die leken alsof ze rechtstreeks van lobbyisten in de tech-industrie kwamen. In het proces kregen ze enkele influencers zover om zich tegen de wet te verzetten, ook al had het niets met hen te maken. De Amerikaanse ambassade uitte ook haar woede over de wet en suggereerde dat ze mogelijk wraak zou nemen. Meer recent hebben Amerikaanse diplomaten een handelsgeschil aangespannen tegen Canada over de belasting op digitale diensten, ook al werd die maatregel alleen in de praktijk gebracht omdat de Verenigde Staten het proces voor een wereldwijd verdrag over de belastingheffing van multinationale ondernemingen al jaren blokkeert.

Als we kijken naar Durovs arrestatie en Brazilië’s acties tegen Twitter/X, is het heel duidelijk dat het niet gaat om het beperken van meningsuiting of digitale rechten. Het gaat om het creëren van verwachtingen over hoe techplatforms zich binnen de grenzen van die landen moeten gedragen en het verzekeren dat er consequenties zijn wanneer oprichters en bedrijven die regels negeren. Autoriteiten richten zich specifiek op de veilige ruimte die Telegram heeft gecreëerd voor terroristische acties en criminele activiteiten, waaronder kinderuitbuiting, en de weigering van Twitter/X om de accounts van extreemrechtse activisten te schorsen die lokale autoriteiten als een bedreiging voor hun samenleving beschouwen. Waarom zou het aan buitenlandse miljardairs moeten zijn om te beslissen dat de autoriteiten van democratische landen geen recht hebben om regels te maken voor hoe hun platforms binnen hun grenzen opereren?

Durov is aangeklaagd op zes punten, waaronder het weigeren om samen te werken met autoriteiten en medeplichtigheid aan de verspreiding van kindermisbruikmateriaal, drugshandel en georganiseerde misdaad. Dit zijn dingen die op vrijwel elk platform kunnen gebeuren, maar Telegram heeft er een punt van gemaakt om niet samen te werken met autoriteiten om die criminele activiteiten aan te pakken, vandaar dat Durov nu gevangenisstraf kan krijgen. Ondertussen heeft Musk zich verzet in Brazilië omdat de gebruikers die het Hooggerechtshof als doelwit heeft extreemrechts zijn en geassocieerd worden met voormalig president Jair Bolsonaro. Toen soortgelijke verzoeken kwamen van autoriteiten in landen als India en Turkije, maakte Twitter/X er geen internationaal incident van. Het platform gaf gehoor aan de verzoeken.

Musk lijkt de consequenties van zijn daden te begrijpen. “Twitter heeft geen andere keus dan lokale overheden te gehoorzamen. Als we de wetten van de lokale overheid niet naleven, worden we gesloten”, zei hij in juni 2023 na een gesprek met de Indiase premier Narendra Modi. “Je kunt Amerika niet zomaar op de aarde toepassen.” Er is misschien een goede reden om dat in twijfel te trekken in het geval van sommige autoritaire staten en afbrokkelende democratieën, maar het is moeilijk om die standaard toe te passen op wat er gebeurt in landen als Brazilië en Frankrijk. Ze hebben alle recht om platforms in overeenstemming te brengen met hun verwachtingen en actie te ondernemen als ze weigeren zich daaraan te houden.

Het internet gaat niet alleen over spraak

Pavel Durov en Elon Musk zijn geen toonbeelden van vrije meningsuiting die het verdienen dat iemand van ons hen verdedigt. Durov creëerde een platform dat criminele activiteiten mogelijk maakte en weigerde er effectief tegen op te treden, terwijl Musk opzettelijk Twitter/X heeft aangepast om het te veranderen in een speeltuin voor extreemrechts waar hij zich luidkeels bij aansluit. Techmiljardairs beweren nu verdedigers van vrije meningsuiting te zijn, door een concept dat zo centraal stond in het begrijpen van het internet opnieuw te formuleren om hun eigen macht verder te verdedigen.

Nu het tijdperk van de Amerikaanse dominantie van het internet ten einde loopt, zullen meer landen strengere maatregelen nemen om de schade die dominante techplatforms hebben veroorzaakt in te dammen en om het internet in hun rechtsgebieden beter af te stemmen op hun wetten en sociale normen. In veel gevallen zullen die maatregelen weinig te maken hebben met het beperken van de vrijheid van meningsuiting, maar met het claimen van soevereiniteit over een sector en een groep leidinggevenden die zich al veel te lang boven de wet hebben gevoeld. De handhaving is allang over tijd en kan, als het goed wordt gedaan, de weg zijn naar een beter internet. Maar om deze ontwikkelingen te begrijpen en er goed op te reageren, moet je verder kijken dan alleen de vrijheid van meningsuiting om de bredere economische en politieke implicaties te zien.